Zarys historii duszpasterstwa harcerzy archidiecezji katowickiej

Początki diecezji katowickiej

Diecezja została ustanowiona 28 października 1925 przez papieża Piusa XI bullą Vixdum Poloniae unitas weszła jako sufragania w skład metropolii krakowskiej. Złożyły się na nią dwie niejednolicie geograficznie i historycznie ukształtowane części, składowe diecezji wrocławskiej. Pierwsza, to dawny obszar Wikariatu Cieszyńskiego (do końca I wojny światowej część Śląska Austriackiego), a druga to wschodnia część pruskiego Górnego Śląska. Granice powołanej do życia diecezji, liczącej 4225 km² pokrywały się z granicami województwa śląskiego.

Początki duszpasterstwa

Ks. Paweł Latusek

W tym okresie na terenie ówczesnej diecezji katowickiej działało wielu wybitnych duszpasterzy harcerskich. Niektórzy byli harcerzami jeszcze przed wstąpieniem do seminarium duchownego. Należeli do nich ks. Paweł Latusek (późniejszy biskup pomocniczy we Wrocławiu) a także ks. Teodor Lichota. Od młodości realizowali w swoim życiu Prawo i Przyrzeczenie harcerskie a przeniknięci ideami harcerskimi, wprowadzali je w czyn jako duszpasterze Związku Harcerstwa Polskiego.

W 1926 roku ksiądz Henryk Proksz z Mysłowic, na wniosek naczelnego kapelana harcerskiego ks. Antoniego Bogdańskiego, został naczelnym kapelanem Oddziału Śląskiego Związku Harcerstwa Polskiego. W 1931 roku, po złożonej przez niego rezygnacji funkcję tę objął ks. dr Karol Milik. Został on wybrany na Walnym Zjeździe Odziału Śląskiego Związku Harcerstwa Polskiego 1 marca 1931 roku, a więc niezgodnie z regulaminem kapelanów harcerskich, który określał, że kapelana oddziału mianuje ordynariusz miejscowy na wniosek Naczelnego Kapelana. Ksiądz Milik został tymczasem przedstawiony ordynariuszowi do zatwierdzenia. Biskup Adamski oficjalnie nominował nowego kapelana oddziału dopiero 1 kwietnia 1931 roku. Kapelan Oddziału Śląskiego Związku Harcerstwa Polskiego otaczał opieką duchową cały zarząd oddziału, w którego skład wchodził. Wygłaszał odczyty, odprawiał nabożeństwa, zwoływał zjazdy kapelanów, przeprowadzał wizytacje poszczególnych hufców. Starał się o to, żeby wszystkie drużyny miały swoich kapelanów. Pierwszych kapelanów harcerskich diecezji katowickiej mianował bp. Stanisław Adamski na wniosek księdza Milika 1 kwietnia 1932 roku. Byli to ks. Stanisław Sinikowski w Katowicach, ks. Karol Kałuża w Mikołowie, ks. Antoni Miodoński w Bielsku Białej, ks. Konstanty Pogłódek w Cieszynie, ks. Alojzy Koziołek w Knurowie, ks. Jarzy Lokay w Świętochłowicach, ks. Jan Szymała w Lublińcu, ks. Walery Jasiński w Nowej Wsi i Nowym Bytomiu, ks. Adolf Gawłowski w Rudzie Śląskiej ks. Leopold Wolff w Wodzisławiu Śląskim, ks. Teofil Szczerbowski w Bielszowicach, ks. Józef Wojtynek w Michałkowicach, ks. Józef Liszka w Mysłowicach, ks. Paweł Kitta w Królewskiej Hucie, ks. Franciszek Adamczyk w Cieszynie. W 1935 roku kapelanem został Oddziału Śląskiego został ks. Stanisław Cynar. Na wniosek ks. Cynara powołał on nowych kapelanów poszczególnych hufców, wśród nich byli m.in. ks. Józef Szubert – hufiec żeński Chorzów, ks. Konrad Wojciech – hufiec Imielin, ks. Bolesław Rosiński – hufiec męski Katowice, ks. Gerard Bańka – hufiec żeński Katowice, ks. Antoni Jochemczyk – hufiec Pszczyna, ks. Emil Drobny – hufiec Rybnik, ks. Jan Michalin – Rydułtowy, ks. Feliks Zieliński – hufiec Żory.

Ks. Bp. Ignacy Jeż

Ruch harcerski działał również w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym. Jednym z kleryków, którzy uczestniczyli wówczas w specjalnych obozach dla kleryków harcerzy z naszej diecezji był śp. ks. bp. senior Ignacy Jeż. Drużyna harcerska została założona w Śląskim Seminarium w 1933 roku. W tym też roku Śląskie Seminarium odwiedził Naczelny Kapelan ZHP ks. Marian Luzar.

Okres II wojny światowej

Nie ulega wątpliwości, iż klerycy, kapłani harcerze naszej archidiecezji, posługiwali w czasie II wojny światowej jako kapelani wojskowi. Katowicka Kuria przygotowała listę kapelanów rezerwy Wojska Polskiego. Większość nich działała wśród młodzieży harcerskiej.

Lata powojenne

Duszpasterstwo harcerzy i harcerek w latach 1945 – 1989 wiązało się z obecnością księdza, który towarzyszył harcerzom w ważnych momentach historycznych i społecznych. Wokół danego kapłana działało szereg ludzi świeckich, którzy wspierali go na różny sposób. W swojej działalności duszpasterstwo harcerskie było bardzo zbliżone do duszpasterstwa wojskowego, a nawet częściowo brało z niego wzór w szczególności pod względem tworzenia regulaminów dla kapelanów harcerskich oraz współpracy z Episkopatem Polski.

Pierwszym okresem duszpasterstwa były lata 1945 – 1950. Lata te charakteryzują się działalnością kapelanów ale im bliżej roku 1950 tym bardziej zmieniała się tylko skala natężenia wszelkiej działalności duszpasterskiej wśród środowisk harcerskich. Przełomowym wydarzeniem dla duszpasterstwa harcerskiego był rok 1950, kiedy to nastąpiła likwidacja organizacji  i włączenie jej w Związek Młodzieży Polskiej. Kolejnym etapem były lata 1956 – 1981. Wtedy to przełomowym wydarzeniem dla organizacji ZHP był Zjazd Łódzki w 1956. Po 1956 roku zauważa się w Polsce czas tzw. „odwilży” po śmierci Józefa Stalina. W tym okresie nie mogli oficjalnie działać kapelani harcerscy. Taki stan rzeczy był spowodowany m.in. tym, iż jakikolwiek przejaw religijności był natychmiast tłumiony przez władze państwowe. Księża-harcerze w swojej pracy wśród środowisk harcerskich realizowali założenia przedwojenne, nawet po zmianie roty przyrzeczenia[1]. Trzecim okresem duszpasterstwa były lata 1981 – 1989. Ten etap duszpasterstwa ZHP zbiegł się m.in. z takimi wydarzeniami jak: powstanie „Solidarności”, wprowadzenie stanu wojennego i tragiczna śmierć górników w Kopalni Wujek, a także śmierć kapelana „Solidarności” ks. Jerzego Popiełuszki. Były to istotne wydarzenia, które wpływały na kształt działań duszpasterskich wśród środowisk harcerskich w tym czasie.

Mianowanie kapelanów harcerskich w diecezji katowickiej zmieniło się, wtedy kiedy zanikła funkcja Naczelnego Kapelana ZHP przy reorganizacji Naczelnictwa ZHP, która miała miejsce 31 I 1949 roku. Wtedy to władze hufców nie wyznaczały ordynariuszowi miejsca swoich kandydatów na kapelanów poszczególnych hufców. Regulamin Kapelanów Harcerskich stracił swoją ważność zaś Komendanci Hufców nie mogli z niego korzystać. Nie znaczy to, że młodzież działająca w organizacji ZHP nie była pod opieką duszpasterzy. W przypadku większości kapelanów nadal obowiązywały ich dekrety ordynariusza wskazujące konkretne miejsce działalności duszpasterskiej wśród harcerzy lecz z kolei władze harcerskie nie zawsze je akceptowały. Kapelani mimo, że nie byli mianowani przez władze harcerskie podejmowali pracę duszpasterską z młodzieżą harcerską na różne sposoby.

Duszpasterstwo Harcerzy lata 80-te XX wieku kościół Św. Michała Archanioła w Katowicach

Pozyskiwanie agentury i osobowych źródeł informacji, podsłuch telefoniczny, kontrola korespondencji, dokumentacja fotograficzna, nagrywanie kazań, działania operacyjne zmierzające do kompromitowania działaczy i rozbijania środowiska – to tylko niektóre z technik i środków stosowanych przez katowicką SB wobec  Duszpasterstwa Harcerek i Harcerzy Diecezji Katowickiej. Działania te, w latach osiemdziesiątych  – konsekwentnie i systematycznie – prowadzono przez co najmniej siedem lat. Objęto nimi kilkudziesięciu działaczy i sympatyków ruchu – począwszy od założyciela ks. Stefana Czermińskiego i jego najbliższych współpracowników a skończywszy na niepełnoletnich harcerzach, których przesłuchiwano w obecności rodziców.

Wobec tak „poważnych zagrożeń”  katowicka SB rozpoczęła szeroko zakrojoną akcję przeciwdziałania. Począwszy od roku 1983 przeprowadzano dziesiątki rozmów, których celem było wytypowanie kandydatów na TW (Tajnych Współpracowników). Tylko na potrzeby prowadzenia Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia (SOS)”Ministrant” , w ciągu czterech lat wykorzystano 16 TW oraz 4 KS (kontakty służbowe), prowadzono systematycznie podsłuch telefoniczny a także kontrolę korespondencji.

Ks. Henryk Bolczyk

„Neutralizacja” działaczy Duszpasterstwa Harcerskiego przez SB przybierała też formy zakulisowych nacisków na dyrekcje szkół gdzie uczęszczali a także kierownictwo wyższych uczelni. Tak było np. w przypadku „Ministranta”, co do którego w czerwcu 1987 roku – tuż przed pielgrzymką Papieża Jana Pawła II do Polski – SB wnioskowała: „przekazać towarzyszowi Umińskiemu terminy jego egzaminów  celem podjęcia działań zmierzających do usuniecia z uczelni  (UŚl) i tym samym ograniczania jego kontaktów w środowisku akademickim”. Druh Adam Turula należał do najbardziej aktywnych działaczy duszpasterstwa harcerzy i harcerek naszej archidiecezji w latach 80 – tych. Kierował nim w latach 1984-1990. Mimo szeroko zakrojonych działań operacyjnych SB Duszpasterstwo Harcerskie przetrwało czas trudnej próby a jego nieprzerwana od 1981 roku praca – trwa do dzisiaj.

Wśród najbardziej aktywnych kapłanów posługujących wśród młodzieży harcerskiej po II wojnie światowej w diecezji katowickiej można zaliczyć: ks. Wilhelma Hermana, ks. Ignacego Jeża, ks. Franciszka Jastrzębskiego, ks. Jerzego Pawlika, ks. Henryka Bolczyka, ks. Stefana Czermińskiego, ks. Marka Szkudło, oraz ks. Piotra Płonkę. W 1991 roku Ks. Abp. Damian Zimoń mianował dekretem ks. Piotra Płonkę diecezjalnym duszpasterzem środowisk harcerskich. Dekret ten określał posługę duszpasterską wśród harcerzy i harcerek w diecezji katowickiej. W 1993 roku w porozumieniu ze środowiskami harcerskimi z Jastrzębia i Ks. Abp Damianem Zimoniem kapelanem Hufca Jastrzębie został ks. Ryszard Noras. W 1996 roku w porozumieniu z Naczelnym Kapelanem ZHP ks. Janem Ujmą a Ordynariuszem Diecezji Katowickiej ks. Ryszardowi  Norasowi została powierzona funkcja  Kapelana ZHP na terenie Chorągwi Śląskiej.

Duszpasterstwo dziś

Klerycki Krąg Harcerski im. ks. phm. Franciszka Blachnickiego przy Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym w Katowicach w latach 2002-2010

                 Na początku nowego roku akademickiego 2005/2006 w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym za zgodą Ks. Rektora Józefa Kupnego rozpoczął swoją działalność Klerycki Krąg Harcerski ZHP. W 2006 roku Kręg przyjął imię ks. phm. Franciszka Blachnickiego założyciela Ruchu-Światło Życie. Klerycy-harcerze przez kilka lat wspierali pracę diecezjalnego duszpasterza środowisk harcerskich, w czasie zbiórek w seminarium poznawali metodykę harcerską, która w przyszłości była przez niech wykorzystana w pracy duszpasterskiej, po za tym uczestniczyli w letnich obozach dla harcerzy i harcerek. Klerycy Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego brali udział również w obozach specjalistycznych dla kapelanów i duszpasterzy harcerskich.

           

W 2008 roku ks. Abp. Damian Zimoń zamianował dekretem ks. Piotra Larysza Archidiecezjalnym Duszpasterzem Harcerzy. Na mocy rozkazu Komendanta Śląskiej Chorągwi Związku Harcerstwa Polskiego oraz w porozumieniu z Naczelnym Kapelanem ZHP ks. hm. Wojciechem Jurczyńskim pełni on również funkcję kapelana w stopniu harcmistrza. Ponadto podejmuje współpracę z innymi środowiskami harcerskimi m.in. ze Skautami Europy. 

[1] Teksty roty przyrzeczeń harcerskich brzmiały w poszczególnych latach następująco: w 1932 roku: „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym Prawu Harcerskiemu”; w roku 1945 tzw. przyrzecznie lubelskie: „Przyrzekam uroczyście całym swoim życiem dążyć do budowy Niepodległej, Demokratycznej i Sprawiedliwej Polski, pracować dla dobra powszechnego, postępować zawsze szlachetnie i być posłusznym Prawu Harcerskiemu. Tak mi dopomóż Bóg”; w 1947 roku  „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu (Dobru Najwyższemu) i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym Prawu Harcerskiemu” wersja dla niewierzących: „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Dobru Najwyższemu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym Prawu Harcerskiemu” ; w roku 1957 „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Polsce Ludowej, walczyć o prawdę i sprawiedliwość społeczną, nieść chętną pomoc każdemu, być posłusznym Prawu Harcerskiemu”. (Zob. A. Kocher, M. Binasiak, Przed Zjazdem Programowym ZHP. Materiały Głównej Kwatery ZHP do dyskusji instruktorskich na temat aktualnego rozumienia Prawa Harcerskiego, Warszawa 2006).